شیرابه زباله چیست و چگونه مدیریت می‌شود؟

شیرابه زباله چیست ؟ شیرابه را می‌توان از احمقانه‌ترین و زیان‌بارترین محصولات زندگی معاصر بشر دانست. مایعی که در محل دفن پسماندها تحت فشار و حرارت با ترکیب آب موجود در پسماند و سایر دورریزهای آلوده تولید می‌شود.

تاریخچه‌ی معضل شیرابه

به نظر می‌رسد تاریخچه‌ی آن را می‌توان از زمان شروع مدیریت تجمیعی و متمرکز پسماند دید. زمانی که دولت‌ها تصمیم گرفتند که زباله‌های مردم را از دم در خانه‌ها جمع‌آوری نموده و سامان‌دهی آن را به عهده بگیرند. تا قبل از آن پسماندهای طبیعی میوه و سبزی توسط مردم به نوعی به طبیعت برمی‌گشتند و چنین معضلی تعریف نشده‌بود. اندکی آب در پسماندهای ارگانیک هر خانه وجود داشت که مجال آلودگی و تجمیع کلان به آن داده نمی‌شد و در چرخه‌ی طبیعت مسیر خود را طی می‌کرد. اما در مسیر زندگی مدرن هم امکان‌های ارتباط با چرخه مثل باغ و باغچه‌ها  و دامداری‌های خانگی کم شد و هم مسئولیت به گردن دولت افتاد.

گفته‌می‌شود که در تهران از سال ۱۲۸۶ هم‌زمان با تشکیل اولین بلدیه وظیفه‌ی جمع‌آوری و ساماندهی پسماند به عهدیه بلدیه گذاشته‌شد. در آن دوران زباله‌ها توسط کارگران شهرداری از سطح شهر جمع‌آوری و به خارج از شهر منتقل می‌شد. تا سال ۱۳۳۵ که تهران دارای دو مرکز اصلی دفن زباله در آبعلی و کهریزک شد. این تغییرات به همراه رواج روزافزون مصرف‌گرایی از دهه‌ی چهل به بعد باعث شد که مراکز دفن به مسئله‌ای پیچیده و پردردسر تبدیل شوند.

آسیب‌های شیرابه

در مراکز دفن دو معضل عمده و دردسرساز علاوه بر هدررفت منابع وجود دارد که یکی آسمانی و دیگری زمینی است. معضل آسمانی تولید گاز آلاینده‌ی متان است و نوع زمینی آن شیرابه که آلاینده‌ی خاک و آب‌های زیرزمینی است.

پژوهشی که در سال ۹۰ انجام شده تولید سالانه‌ی زباله در ایران را ۱۲ میلیون تن برآورد کرده و مدعی است که از هر تن زباله ۵۰۰ لیتر شیرابه تولید می‌شود. هر لیتر شیرابه هم می‌تواند ۴۰۰۰ لیتر آب را آلوده کند.

طبق بررسی شخصی من در بهار سال ۹۹ توسط آبگیری از ضایعات گیاهی یک روز خانه‌ی چهار نفره سهم هر نفر در تولید شیرابه نیم تا یک لیوان در روز ارزیابی شد. این مقدار در مقیاس کلان شهری رقمی هولناک و تکان‌دهنده‌ می‌شود.

مدیریت شیرابه قطعا ضروری است اما چگونه؟

برخی منابع به روش‌هایی همچون تبخیر شیرابه, گردش مجدد شیرابه به سلول دفن (تصفیه در جا) تخلیه به شبکه جمع آوری فاضلاب, تصفیه شیرابه به روشهای مختلف فیزیک و شیمیایی و بیولوژیکی اشاره می‌کنند. اما وجه مشترک تمامی این روشها علاج واقعه بعد از وقوع است. یعنی پذیرش این که به هر حال شیرابه تولید می‌شود و پس از آن باید برای آن فکری کرد. این روش‌ها پرهزینه و کم‌بازده به نظر می‌رسد و لازم است قبل از رسیدن کار به این مرحله نیاز به تدبیری باشد.

علاج واقعه‌ی شیرابه پیش از وقوع

اما رویکرد دیگری هم وجود دارد که تغییراتی در فصل صفر این ماجرا است. چطور از تولید شیرابه اجتناب کنیم؟

امروزه ارزش‌ ساختارهای غیرمتمرکز بیش‌تر شناخته شده و در امر مدیریت پسماند و شیرابه هم می‌تواند کارآمد باشد. دو روش برای پرهیز از ایجاد شیرابه توصیه می‌شود که هر دو محلی است و لازم است که توسط شهروندان انجام شود. باید ابتدا توجه شهروندان را به ماهیت این موضوع که شیرابه زباله چیست جلب کرد. در ادامه و زمانی که چرایی قضیه محرز شد به یکی از این دو روش دعوتشان کرد.

ساخت کمپوست:

کمپوست یا دفن روزانه جهت تجزیه پسماند فسادپذیر کاری است که از دیرباز بزرگان محیط زیست این سرزمین همچون دکتر بسکی و دکتر مه‌لقا ملاح در آن مداومت داشتند. در سال‌های اخیر با افزایش آگاهی‌های محیط زیستی به این مساله توجه بیش‌تری شده‌است. در شمال کشور فعالیت‌های منسجم‌ و سیستماتیکی جهت رواج و همه‌گیرشدن آن انجام شده‌است.

کوروش فلاحتکار براساس تجربه‌ی شخصی موفق خود به آموزش روی آورده است. او با هشتگ من از زباله‌ی تر خاک می‌سازم در فضای مجازی فرهنگ‌سازی می‌کند. فلاحتکار توانسته ده‌ها روستا و مدرسه را جهت ساخت کمپوست خانگی از پسماند روزانه آموزش دهد.

طرح ماپ (مدیریت اجتماعی پسماند) نیز از سال ۹۹ به همت عارف آهنگر یکی از دوستداران محیط زیست و از مدیران پیشین مدرسه‌ی طبیعت کلید خورده‌است. هدف این طرح آموزش شهروندان و روستانشینان جهت کاهش و تفکیک زباله و همچنین ساخت کمپوست خانگی است.

ساخت پوسماند یا خشکاله:

با رواج فرهنگ پسماند صفر که از سال ۹۷ در پیج شخصی خانم آیه حمداوی شدت گرفت بر اهمیت مساله‌ی مدیریت زباله‌ی تر تاکید شد. از طریق همین پیج بود که به شکل همه‌گیری صحبت از این شد که اساسا شیرابه زباله چیست و چه خطراتی دارد؟ با توجه به گرم و خشک‌بودن نواحی زیادی از این سرزمین، خشک‌کردن ضایعات گیاهی برای حذف شیرابه پیشنهاد شد. این روش که ساده‌تر و زودبازده‌تر از تهیه‌ی کمپوست به نظر می‌رسید توانست به سرعت بیش‌تری رواج پیدا کند و در شهرهای مختلف باب شود.

طبق برآوردها و آزمایش‌های مردمی خشک‌کردن پوست میوه و سبزی حدود ۸۰ درصد از وزن و حجم پسماند تر را کم کرده و از فسادپذیری آن به شدت کم می‌کند. کاهش حجم و وزن پسماند حتی بدون احتساب تاثیرات محیط زیستی آن صرفه‌جویی بزرگی در هزینه‌های شهرداری به شمار می‌رود؛ چرا که شهرداری برای جمع‌آوری پسماند روزانه هزینه‌ی قابل توجهی به پیمانکارها می‌دهد.

فقط حذف شیرابه؟

خشک‌کردن ضایعات گیاهی خوراکی علاوه بر حذف شیرابه سازنده‌ی خوراک دام است . این حرکت می‌تواند فضاهای شهری را به تولیدکننده‌ی دايمی غذای چهارپایان تبدیل کند. کاری که اگر چه از دیرباز روال عادی طبیعت بوده است اما در فضاهای سکونتی‌ امروزی عملا به فراموشی سپرده‌شده بود.

شهر یزد اولین شهری بود که توانست این محصول ارزشمند را بصورت سیستماتیک جمع‌آوری کند. این طرح که توسط گروه «مهربان با آب و خاک» انجام شد. ابتدا با تولید محتوی در فضای مجازی و سایر رسانه‌ها شروع به فرهنگ‌سازی و متقاعدسازی مردم نمود. این گروه از طرح پرسش شیرابه زباله چیست آغاز کرد. در بهار سال ۹۹ نیز به کمک شهرداری جمع‌آوری و انتقال به دامداری را با حدود ۳۰ نفر انجام داد.

متاسفانه در دو سه ماه گذشته و به دلیل قطع رسانه‌های مجازی پویایی و رشد این حرکت کم شده‌است. امید می‌رود که با گشایش فضا این حرکت دوباره جان بگیرد. این طرح در چشم‌انداز پیش روی خود کاهش روزافزون پسماند شهر یزد را با توجه به زیرساخت فرهنگی مردم کاملا محتمل می‌داند.

هم‌اکنون در شهرهای تهران مشهد تبریز شیراز اصفهان و نجف‌آباد نیز افراد و مراکزی جهت جمع‌آوری پوسماند (خشکاله) اعلام آمادگی کرده‌اند و آن را مدیریت می‌کنند.