توجه به مفهوم معماری ایرانی معمولا دو نوع حس متناقض به همراه دارد. شگفتی و احترام در کنار هراس از گذشته‌گرایی و در نوع شدیدتر آن گذشته‌پرستی.
من به عنوان کسی که در محیط آموزشی یک خانه‌ی قاجاری معماری آموخته‌ام بارها با این تناقض مواجه بوده‌ام.
از این رو کوشیده‌ام در تحسین‌های خود دنبال وجوه بی‌زمان و ارزش‌های همیشگی این نوع از معماری بگردم.
دکتر پیرنیا ارزش‌های معماری بومی را در پنج عنوان ذکر می‌کند:
- درون‌گرایی
- مردم‌واری
- خودبسندگی
- پرهیز از بیهودگی
- نیارش و پیمون
به نظرم می‌شود بر خلاف روال رایج، این اصول را صرفا مشاهده کرد بدون ارزش‌گذاری و تعبیر و تفسیر. این نوع نگاه شرایط را برای نقد یا انتخاب این اصول، شفافیت می‌بخشد.
درون‌گرایی از زبان ایشان چنین تعریف شده‌است.
یکی از باورهای مردم ایران زندگی شخصی و حرمت آن بوده که این امر به گونه‌ای معماری ایران را درون گرا ساخته است. معماران ایرانی با سامان دهی اندام‌های ساختمان در گرداگرد یک یا چند میان سرا، ساختمان را از جهان بیرون جدا می‌کردند و تنها یک هشتی این دو را به هم پیوند می‌داد.
یکی از باورهای مردم ایران زندگی شخصی و حرمت آن بوده که این امر به گونه‌ای معماری ایران را درون گرا ساخته است. معماران ایرانی با سامان دهی اندام‌های ساختمان در گرداگرد یک یا چند میان سرا، ساختمان را از جهان بیرون جدا می‌کردند و تنها یک هشتی این دو را به هم پیوند می‌داد.
برای من اما با نگاه مشاهده گر و بدون تاویل، درون‌گرایی قابل ترجمه به سه ارزش است:
- پذیرندگی
- مقابل نشینی
- هم ادراکی
1-پذیرندگی
این عامل را می‌توان در ساماندهی اغلب فضاهای معماری ایرانی به کمک حیاط یا میانسرا دید. در بناهایی مثل خانه، میدان، مسجد و حتی معابد پیش از اسلام حیاط میانی وجود دارد. در بناهایی مثل بازار هم مسیر بینابینی مغازه‌ها ارزش و اهمیت وجودی دارد و بازارها را معمولا یک ردیفی نمی‌بینیم.
ما در هنگام استفاده از بازار از میان حجره‌ها عبور می‌کنیم و ارتباط و تعامل آن‌ها با هم را لمس می‌کنیم. همیشه درونی وجود دارد که ما طرفش می‌رویم. حتی وقتی به لحاظ کاربردی این درون لازم نباشد ما رد این طرز نگاه را بر سینه‌ی دیوارها به صورت تورفتگی و طاقچه می‌بینیم.
2-مقابل‌نشینی
ساختار حول مرکز شرایطی ایجاد می‌کند که عناصر مختلف رو در روی هم قرارگیرند و بین آن‌ها الفت و گفتگو برقرار شود. درون گرایی با ایجاد مقابل نشینی ارتباطها را افزایش داده و رو در رویی ناگزیری ایجاد می کند که در بستر روابط خانوادگی میتواند مطلوب باشد یا نقض کننده استقلال و حریم شخصی
3-هم‌ادراکی
در چارچوب درون‌گرایی مشاهده‌ی عناصر حیاط از دو یا چند طرف به صورت همزمان ممکن می‌شود. ادراکی که میتواند تمثیل فیل مولانا را یادآوری کند و نشان دهد که حتی در روشنایی نیز می‌شود موضوع را از ابعاد مختلف دید و بدون نزاع به وحدت فیل فکر کرد.